Sztuka Bizancjum - wprowadzenie

Bizantyjska sztuka jest rozwinięciem sztuki starochrześcijańskiej:

sztuka starochrześcijańska II-III w. (wczesnochrześcijańska - na terenach Syrii i Palestyny) wchłonęła elementy sztuki hellenistycznego Wschodu, zwłaszcza Aleksandrii, Antiochii, Efezu, a także Persji okresu Sasanidów. Zasadniczym jej rysem jest skłonność do przepychu i bogactwa dekoracji łączona z chrześcijańskim spirytualizmem. W sztukach przedstawiających oscylowała między antycznym, zachodnim zbliżeniem do natury i jej idealizowaniem a wschodnią stylizacją i hieratyzmem. Została oficjalną sztuką kościoła prawosławnego, powstawała na terenie cesarstwa bizantyjskiego i w kręgu jego oddziaływania (wyrosła z tradycji sztuki greckiej i rzymskiej).

313 - Edykt mediolański, nazwa proklamacji zapewniającej swobodę religijną m.in. chrześcijanom, zainicjowana przez cesarza Konstantyna Wielkiego i cesarza Licyniusza w 313 w Mediolanie. Wynik zwycięstwa Konstantyna nad Maksencjuszem przy Moście Mulwijskim 28 października 312.  

Rozwój sztuki bizantyjskiej jest nierozerwalnie związany z historią polityczną cesarstwa bizantyjskiego. 

Od początku kształtowało ją chrześcijaństwo, uznane 381 przez Teodozjusza za religię państwową. Podobnie jak religia i inne sfery życia podporządkowana absolutnej władzy cesarza, sztuka bizantyjska zaspokajała potrzeby władzy świeckiej i odbijała jej dworski ceremoniał. Zapoczątkowana została w IV w., od V w. zaczęła tworzyć właściwe sobie formy, ale własny i samodzielny styl ostatecznie wykształciła dopiero po ikonoklazmie i rozwijała się aż do upadku cesarstwa.
Jej głównym ośrodkiem był Konstantynopol (założenie 330 lub 324/325), a swoim zasięgiem objęła początkowo Grecję i pozostałe kraje półwyspu Bałkańskiego (Bułgaria, Serbia i Macedonia), a następnie ogarnęła Półwysep Apeniński (Castelseprio, Rawenna, Wenecja) i Sycylię (Cefalu, Monreale, Palermo), północną Afrykę, Armenię, Gruzję i Ruś (Kijów, Nowogród, Suzdal, Włodzimierz). 

Okresy

SZTUKA

Sztuka bizantyjska to sztuka chrześcijańska Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego i kręgu jego oddziaływania. Sztuka ta stanowiła przedłużenie greckiej sztuki starożytnej i wypowiadała się głównie w architekturze, przede wszystkim sakralnej. Istotną rolę odgrywało również malarstwo ścienne, mozaiki i ikony. Rozwijało się rzemiosło, rzeźba natomiast (zwłaszcza figuralna) pełniła funkcję marginalną.

476 - upadło cesarstwo zachodnio-rzymskie. Rok ten jest jedną z kilku propozycji umownej granicy między starożytnością i średniowieczem. Z resztek cesarstwa (Italia kontynentalna, Słowenia, Austria) Odoaker stworzył swoje własne państwo pod zwierzchnością Bizancjum. Z Italii usunęli go dopiero Ostrogoci (lata 489-493).

1. okres wczesnobizantyński trwający do 843; obejmował kształtowanie się sztuki, jej rozkwit za panowania Justyniana oraz ikonoklazm (730-844); od założenia Konstantynopola (324) do końca ikonoklazmu (844) - rozkwit za panowania cesarza Justyniana I (526-565) 
2. okres średniobizantyński (843 do 1261) - złote czasy sztuki (od poł. IX w. do zdobycia Konstantynopola przez krzyżowców (1204) - za dynastii: macedońskiej, Komnenów i Angelosów, tj. w latach 867-1204 (tzw. renesans macedoński). W jego ramach wyróżnia się tzw.: 
• renesans macedoński (od panującej wówczas dynastii macedońskiej), 
• manieryzm Komnenów (od dynastii Komnenów),
• czasy Cesarstwa Łacińskiego (1204-1261) - najemni rycerze IV krucjaty rozgrabili Konstantynopol. Bizancjum straciło państwowość, było zarządzane przez władze rzymskie.

W czasach tych rozważano zagadnienia teologiczne, czemu dawano wyraz w sztuce. Konstantynopol stał się wzorcem kulturowym. Do najważniejszych dzieł sztuki należą mozaiki. Miały miejsce Sobory I-VI (Nicea). Bizancjum (Konstantynopol) stał się "krainą skarbcem", stało się  celem krucjat, z których IV w 1204 r. 

1. okres późnobizantyjski - od restauracji cesarstwa przez Paleologów (1261) do zdobycia Konstantynopola przez Turków (1453 - najazd Imperium Osmańskiego; upadek Konstantynopola) - rozkwit w czasach dynastii Paleologów (1261-1453). Jest uprawiane malarstwo ścienne, polichromie i ikony - powrót do kultu ikon. (Mozaiki są za drogie.)
2. od. 1453 - okres postbizantyjski - tradycje ikony przejmuje kościół Wschodni. Miejsce sztuki bizantyjskiej przejmuje sztuka związana z Kościołem Wschodnim. 

Wielka schizma wschodnia – rozłam w chrześcijaństwie na Kościół Wschodni i Zachodni (prawosławie i katolicyzm). Za symboliczną datę tego wydarzenia przyjmuje się rok 1054.

Nie był to jednorazowy akt, lecz proces, który rozciągał się w szerokich ramach chronologicznych, trwający aż do XIII w. Wtedy wiele osób nie zdawało sobie sprawy z istnienia schizmy. Winą za jej powstanie obarcza się zarówno Rzym, jak i Konstantynopol.

Wielką schizmę poprzedziły dwie inne: schizma akacjańska (484–519) i schizma Focjusza (861).[W]

Sztuka bizantyjska jako spadkobierczyni antycznej tradycji i jej główna przedstawicielka do czasu renesansu włoskiego wywarła silny wpływ na sztukę średniowiecznej Europy (sztukę karolińską, romańską i gotycką). Na sztukę islamu, również po upadku Konstantynopola. Po 1453 sztuka bizantyjska uległa skostnieniu powtarzając formy już wykształcone, ale jej tradycje w Rosji i na Bałkanach przetrwały do XX w., a w klasztorach na górze Athos w Grecji uprawiana jest do dziś. 

W Bizancjum dominującą rolę pełniła architektura sakralna; świecka zachowana jest szczątkowo. Kontynuowano wzory architektury wczesnochrześcijańskiej, które z czasem ewoluwały we własne rozwiązania. Kościoły Konstantynopola w IV i V wieku powtarzały plan trójnawowej bazyliki z narteksem i atrium, od VI wieku wykorzystywano w kościołach także plan centralny, wcześniej przeznaczony dla baptysteriów i martyriów.