Malarstwo ikonowe rozwijało się w Bizancjum, aż do jego upadku w XV wieku oraz na terenach objętych wpływami kultury bizantyńskiej, czyli w Grecji, Serbii, na Bałkanach, w średniowiecznych Włoszech oraz na Rusi. Najstarsze zachowane do naszych czasów ikony pochodzą z VI wieku. Dokumenty Soboru Nicejskiego II z 787 roku wspominają, że tradycja wykonywania ikon istniała od czasów apostolskich, nie ma jednak na to żadnych dowodów historycznych. Według tradycji, autorem pierwszych ikon był Łukasz Ewangelista.
Tła i nimby malowano na złoto. Słowem "ikona" określano na chrześcijańskim Wschodzie i w krajach pozostających pod wpływami Bizancjum, wszystkie przedstawienia Chrystusa, Matki Bożej, aniołów, świętych i scen historycznych z Pisma Świętego niezależnie od tego, w jakiej technice były wykonane. Ikony były pisane techniką enkaustyczną (później temperami) na desce, przedstawiały osoby święte, sceny biblijne i liturgiczno-symboliczne. Początkowo zdobiono je szlachetnymi kamieniami, potem powierzchnię obrazu z wyjątkiem twarzy i dłoni postaci pokrywano złotymi lub srebrnymi blachami. Tła i nimby malowano na złoto.
Ikony wywodzą się z hellenistycznego portretu grobowego i portretu cesarskiego. Pierwsze wzmianki o ikonach znajdujemy w w IV wieku w pismach Euzebiusza z Cezarei i Epifaniusza z Cypru. Już w V w. (według pism św. Augustyna) ikony stały sięjuż przedmiotem kultu. Hypatiusz z Efezu wspomina po raz pierwszy o pokłonie przed ikoną w połowie VI w. Najbardziej reprezentatywne ikony to przedstawiające: świętego Piotra, Chrystusa Pantokratora oraz Marię z aniołami i ze świętymi Teodorem i Jerzym.
Ikony wywodzą się z hellenistycznego portretu grobowego i portretu cesarskiego. Pierwsze wzmianki o ikonach znajdujemy w w IV wieku w pismach Euzebiusza z Cezarei i Epifaniusza z Cypru. Już w V w. (według pism św. Augustyna) ikony stały sięjuż przedmiotem kultu. Hypatiusz z Efezu wspomina po raz pierwszy o pokłonie przed ikoną w połowie VI w. Najbardziej reprezentatywne ikony to przedstawiające: świętego Piotra, Chrystusa Pantokratora oraz Marię z aniołami i ze świętymi Teodorem i Jerzym.
Pantokrator (Wszechwładca, Pan wszystkiego, gr. Παντοκρατωρ) – w ikonografii przedstawienie Jezusa Chrystusa jako władcy i sędziego Wszechświata. Jako Pantokrator Chrystus przedstawiony jest w pozycji stojącej lub siedzącej na tronie, z otwartym Pismem Świętym w lewej dłoni i uniesioną prawą dłonią w geście błogosławieństwa. Ułożenie palców nawiązuje do greckiego monogramu Chrystusa: IC XC. Połączone są dwa palce: kciuk z serdecznym. Dzięki temu palce wskazujący i zgięty środkowy przypominają litery IC. Skrzyżowane ukośnie kciuk i serdeczny w zestawie z małym palcem tworzą XC. Nie jest to jedyna interpretacja gestu, według niektórych teologów połączony kciuk z palcem serdecznym są symbolem dwoistości natury Chrystusa: boskiej i ludzkiej. Natomiast złączenie trzech palców: małego, serdecznego i kciuka symbolizuje Trójcę Świętą.
Księga, jaką Jezus trzyma w lewej dłoni, nawiązuje do jego misji nauczania. Zwykle zamieszczony jest na niej cytat z Ewangelii według św. Jana: "Nie sądźcie z zewnętrznych pozorów, lecz wydajcie wyrok sprawiedliwy" [J 7, 24].[Wikipedia]
Ikona nie była zwykłym przypomnieniem tego, co niewidzialne i przedstawieniem świętej osoby czy ilustracją sceny, lecz uobecniała je w sobie dzięki zachowaniu podobieństwa do prawzoru, wskutek czego sam obraz zyskiwał cechę świętości. Pośrednicząc między światem ziemskim a nadprzyrodzonym, ikona miała w opinii wiernych dysponować cudowną, opiekuńczą mocą. Rozpowszechnienie się kultu obrazów doprowadziło do ikonoklazmu.
Pierwszy ikonoklazm (726-787)
Cesarz Leon III Izauryjczyk, panujący w latach 717 do 741, w roku 726 nakazał usunąć obraz Chrystusa, który znajdował się nad drzwiami pałacu cesarskiego, zastępując go zwykłym krzyżem. Dało to początek ikonoklazmowi. Zakazał czczenia ikon Chrystusa, Dziewicy Marii i świętych i nakazał zniszczenie istniejących wizerunków.
Drugi ikonoklazm (813-843)
Leon V, (cesarz od 813 do 820), natychmiast po objęciu tronu, wprowadził drugi ikonoklazm i to bardziej rygorystyczny od poprzedniego. Jego polityka była kontynuowana przez Michała II i Teofila.
Ostatecznie ikonoklazm potępiono, a kult obrazów został przywrócony i uzyskał teologiczną podbudowę.
Po okresie ikonoklazmu malarstwo było oparte na kanonie ikonograficznym i kolorystycznym, podporządkowanym teologii i liturgii Kościoła wschodniochrześcijańskiego. Zawarte w nim zasady obowiązujące malarzy znane są z opracowanego w XVIII w. na podstawie starych przekazów podręcznika zwanego Hermeneią, zawierającego przepisy techniki malarskiej, formuły ikonograficzne i zasady rozmieszczania określonych przedstawień we wnętrzu świątyni. [1] Najstarsze zachowane ikony pochodzą z VI w. (np. z klasztoru Św. Katarzyny na Synaju). Malarstwo ikonowe szczególnie silnie rozwinęło się w późnym średniowieczu na Rusi, gdzie powstało wiele szkół malarskich, z których najbardziej znane były w Nowogrodzie Wielkim i Moskwie. Słynnymi ikonami są np. Matka Boska Włodzimierska (XII w.) czy Święta Trójca A. Rublowa (pocz. XV w.).