BIZANCJUM - architektura sakralna

Kościół chrześcijański w czasach Konstantyna był domem zebrań (ecclesia), nabożeństwa sprawowano wewnątrz budynku w obecności wiernych (w świątyniach pogańskich działalność kultowa odbywała się na zewnątrz).

Bizantyjska architektura sakralna początkowo nawiązywała do starochrześcijańskiej bazyliki (kościoły w Rawennie: S. Apollinare Nuovo 519 i S. Apollinare in Classe 549). Wzorowano się na rzymskich bazylikach foralnych, gdyż tylko one mogły pomieścić tłumy ludzi. Apsydę umieszczano na krótkim boku, naprzeciw znajdowało się wejście. Wejścia boczne, charakterystyczne dla bazylik świeckich zostały zlikwidowane. 

Pierwszą zachowaną do dziś chrześcijańską bazylikę rzymską wzniósł Maksencjusz (dzisiejszy kościół św. Sebastiana), miała kształt zgodny z planem rzymskiego cyrku. Apsyda był skierowana ku zachodowi. Ściany nawy głównej zawierały duże sklepione łukiem okna, zaś linia frontu z wejściami nad portykiem z filarów przebiegała skośnie do osi głównej budynku (próba dopasowania bazyliki do planu cyrku).

Bazylika cmentarna Konstantyna (320 r.) – przy via Labicana. Do fasady bazyliki dobudowano mauzoleum, znane pod nazwą Tor Pignattara. Wewnątrz mauzoleum, w niszach miały znajdować się groby rodziny cesarskiej. Znaleziono tu sarkofag z czerwonego porfiru ze scenami batalistycznymi, w którym pochowano matkę Konstantyna – Helenę.

Sant’ Agnese przy via Nomentana – wzniesiono przy kościele mauzoleum Santa Constanza, które zawiera dekorację mozaikową o ornamentach geometrycznych, roślinnych, ze scenami winobrania. W apsydalnych niszach znajdują się mozaiki przedstawiające Traditio Legis (przekazanie Prawa przez Chrystusa Piotrowi) i Traditio Clavis (Przekazanie Kluczy).
Drugim, równie powszechnym i stosowanym od początku typem były założenia centrum, oparte na rozmaitych planach (koła, kwadratu, krzyża greckiego, regularnego ośmioboku itp.) i kryte kopułami wspartymi na pendentywach lub trompach. Pełniły one funkcje baptysteriów (Ortodoksów z V w. i Ariańskie z ok. 500, oba w Rawennie), kościołów (S. Vitale w Rawennie, 532-547) i kaplic pałacowych. W wyniku syntezy obu tych typów powstała bazylika kopułowa, łącząca cechy rzutu budowli podłużnej z pionową organizacją przestrzenną centrum wnętrza przykrytego kopułą (kościół Św. Ireny w Konstantynopolu, 532).

Najdoskonalszym jej przykładem i zarazem najwybitniejszym osiągnięciem architektury bizantyjskiej jest kościół Hagia  Sophia (532-537) w Konstantynopolu, wybudowany przez Anthemiosa z Tralles i Izydora z Miletu.

Jednak częstszym typem w architekturze bizantyjskiej była budowla krzyżowo-kopułowa na planie krzyża greckiego wpisanego w czworobok, przykryta 5 kopułami, z których środkowa jest wyższa i wsparta na masywnych filarach (kościół ŚŚ. Apostołów 536-546 w Konstantynopolu). Sanktuarium od części przeznaczonej dla wiernych oddzielano początkowo przegrodą ołtarzową, przekształconą później w ikonostas, pośrodku którego zawsze zawieszano ikonę z przedstawieniem Deesis.

Po obu stronach apsydy mieszczącej ołtarz znajdowały się 2 małe pomieszczenia (zwane pastoforiami), pełniące funkcje liturgiczne. Materiałem budowlanym była cegła. Budowle sakralne pozbawione były dekoracji zewnętrznej, natomiast wnętrza bogato zdobiono rzeźbą architektoniczną i okładziną marmurową, a w części wyższej mozaikami i freskami. Bogata kolorystycznie dekoracja niweczyła materialność ściany, co w połączeniu z użyciem na szeroką skalę złota wywoływało w wiernych nastrój wzniosłej powagi.

Chrystus Pantokrator

Chrystus Pantokrator