Imperium Romanum

Imperium Romanum, imperium rzymskie, termin określający całość terytorialną i administracyjną starożytnego państwa Rzymskiego.

Chronologia:

Republika rzymska – 509 BC – 27 AD (od upadku króla Tarkwiniusza Pysznego do przyjęcia tytułu "augustus" przez Oktawiana) państwo w starożytnym Rzymie, które rozwinęło się z niewielkiego, monarchicznego państwa-miasta Lacjum w środkowej części Półwyspu Apenińskiego. Czasami za datę końca Republiki przyjmuje się też triumfalne przybycie Oktawiana Augusta do Rzymu po ostatecznym zwycięstwie nad Antoniuszem.

Pryncypat - od 27 roku p.n.e. do schyłku III wiek - Oktawian przyjmuje tytuł „augustus” (wywyższony przez bogów).

Przy pozorach zachowania instytucji republikańskich Cesarz skupił pełnię władzy. Był princepsem, „pierwszym obywatelem republiki”, piastującym jednocześnie funkcje imperatora, przywódcy senatu, prokonsula zarządzającego 18 prowincjami, najwyższego kapłana, trybuna ludowego i cenzora ustalającego listy senatorów. Pryncypat nie był dziedziczny, ale władca miał możliwość wyznaczenia swego następcy. Pryncypat trwał w Rzymie aż do rządów Dioklecjana.

tło historyczne:

Cesarstwo Rzymskie (różowy kolor),
Królestwo Palmyry (zółty kolor)
Cesarstwo galijskie (zielony kolor)
w 271 roku n.e.
Wojwoj: Map of Ancient Rome 271 AD.svg
[CC BY-SA 3.0], via Wikimedia Commons

W 213 r. wszyscy wolni mieszkańcy imperium otrzymali obywatelstwo rzymskie.

Kryzys III wieku > [Wikipedia] – szereg wydarzeń politycznych, militarnych, gospodarczych, i społecznych w dziejach Cesarstwa Rzymskiego, które miały miejsce między zamordowaniem cesarza Aleksandra Sewera w roku 235 a objęciem władzy przez Dioklecjana w roku 284.

Historycy nazywają ten okres "wiekiem anarchii"; "okresem przejściowym", "epoką żołnierzy-cesarzy" i "monarchią wojskową"[1].

Był efektem najazdów barbarzyńców (plemion germańskich i armii perskiej), a przejawiał się destabilizacją polityczna - szybko następującymi po sobie zmianami cesarzy, od Sewera poczynając. Większość z nich dochodziła do władzy drogą wojskowych przewrotów, utrzymywała władzę przez kilka miesięcy i ginęła często z rąk własnych żołnierzy w trakcie kolejnego przewrotu. W sumie w latach 235-284 co najmniej 51 osób otrzymało, prawomocnie lub nie, tytuł cesarza.[2] Częste zmiany na tronie prowadziły do walk wewnętrznych i wojen domowych. Konieczność prowadzenia bezustannej wojny (na wielu frontach) zmuszała cesarzy do nadmiernego rozbudowania armii (i przekupywania żołnierzy), której kosztu gospodarka rzymska nie była w stanie udźwignąć. Duże podatki i "psucie monety" (duża domieszkę metali nieszlachetnych) doprowadziło do hiperinflacji. Problem próbowano opanować systemem nakazowym, instytucje podatkowe preferowały podatki w produktach, gospodarka cesarstwa powróciła gospodarki towarowej (wymiennej). Lekarstwem na tę sytuację było wprowadzenie nowego ustroju, dominatu.

Dominat - od IV do 476 roku. Dioklecjan przyjmując tytuł dominus et deus (pan i bóg) posiadał władzę absolutną. Senat pełnił rolę doradczą. Cesarz wprowadził rządy, nazwane tetrarchią (rządy czterech, czwórwładza), która polegała na tym, iż Imperium rządzi dwóch augustów, oni natomiast mianują swoich zastępców zwanych cezarami, po 20. latach sprawowania władzy, powinni zrzec się tytułu augusta na rzecz swojego zastępcy, który po kolejnych 20. latach powinien zrzec się władzy na rzecz swego cezara itd. System tetrarchii nie utrzymał się, a jego ostatecznym końcem było przejęcie władzy przez Konstantyna Wielkiego.

• W 313 r. Konstantyn Wielki przyznał chrześcijanom wolność wyznania i równouprawnienie z religią oficjalną.
• W 395 r. (po śmierci Teodozjusza I) nastąpił podział państwa na Cesarstwo Wschodnie (ze stolicą w Konstantynopolu) [Wikipedia] i Cesarstwo Zachodnie (ze stolicą w Rzymie) [Wikipedia

W 476 r. - Upadek Cesarstwa Rzymskiego. Odoaker wódz rzymski stanął na czele spisku wojska, został obwołany królem barbarzyńskich oddziałów zbrojnych w Italii. Zdetronizował ostatniego cesarza zachodniorzymskiego Romulusa Augustulusa.

• W 476 r. Powstało państwo Odoakra (Królestwo Italii, łac. Regnum Italiæ ) [Wikipedia] – na terenie dawnej rzymskiej prowincji Italii. Oprócz niej obejmowało również ziemie dawnych rzymskich prowincji: Ilirii, Noricum, Recji. Odoaker zachował całą rzymską armię i administrację. Stosowano także nadal rzymskie prawo.
• W 480 Odoakr odesłał insygnia cesarskie do Konstantynopola, cesarzowi Zenonowi na znak, że czuje się zależny od władzy cesarzy wschodniorzymskich. W zamian zażądał przyznania mu tytułu patrycjusza, który był podstawą do formalnego sprawowania władzy w Italii.
• 489 - Cesarza Zenona, zaniepokojony sukcesami militarnymi Odoakra zachęcił króla Ostrogotów Teodoryka do zaatakowania Italii. Po przegranej bitwie w wyniku zawartego porozumienia obaj wodzowie mieli sprawować władzę wspólnie. Podczas uroczystej uczty Odoakr i jego bliscy zostali zamordowani. Całość terytorium państwa weszła w skład państwa Ostrogotów.

Przypisy:

[1] A. Cameron Późne cesarstwo rzymskie ISBN 83-7469-163-8 str. 12. i n.

[2] John Drinkwater: Maximinus to Diocletian and the 'crisis'. W: The Cambridge Ancient History: The Crisis of Empire, A.D. 193-337. Alan K. Bowman (red.), Peter Garnsey (red.), Averil Cameron (red.). T. XII. Cambridge University Press, 2005, s. 28. ISBN 978-0-521-30199-2. (ang.)

Bibliografia:

• Józef Andrzej Gierowski: Historia Włoch. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986, s. 26. ISBN 83-04-01943-4.
• Praca zbiorowa, Historia powszechna Tom 7 Od upadku cesarstwa rzymskiego do ekspansji islamu. Karol Wielki, Mediaset Group SA, 2007, ss. 42-43, ISBN 978-84-9819-814-0
• Marek Wilczyński, Germanie w służbie zachodniorzymskiej w V w. n.e. Studium historyczno-prosopograficzne, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2001., ISBN 83-7271-059-7
• Herwig Wolfram, Historia Gotów, przeł. Renata Darda-Staab, Irena Dębek, Krystyna Berger, z serii: „Narody i Cywilizacje”, Dom Wydawniczy Bellona, Wydawnictwo MARABUT, Warszawa-Gdańsk 2003.
• Władcy i wodzowie starożytności. Słownik, pod red. P. Iwaszkiewicz, W. Łoś, M. Stępień, Warszawa 1998.

Bizancjum - historia

313 Edykt mediolański, nazwa proklamacji zapewniającej swobodę religijną m.in. chrześcijanom, zainicjowana przez cesarza Konstantyna Wielkiego i cesarza Licyniusza w 313 w Mediolanie. Wynik zwycięstwa Konstantyna nad Maksencjuszem przy Moście Mulwijskim 28 października 312.
Edykt gwarantował chrześcijanom pełną wolność religijną (zakończenie prześladowań), zezwalał na przejście na chrześcijaństwo dotychczasowych wyznawców religii rzymskiej oraz zwracał Kościołowi wszystkie skonfiskowane świątynie i posiadłości. W tym samym roku edykt zaczął obowiązywać również na Wschodzie.

476 - upadło cesarstwo zachodnio-rzymskie. Rok ten jest jedną z kilku propozycji umownej granicy między starożytnością i średniowieczem. Z resztek cesarstwa (Italia kontynentalna, Słowenia, Austria) Odoaker stworzył swoje własne państwo pod zwierzchnością Bizancjum. Z Italii usunęli go dopiero Ostrogoci (lata 489-493).

Chronologia:

Podział imperium rzymskiego po śmierci Teodozjusza I w roku 395, w tle widoczne współczesne granice państw.
Theodosius I's empire” autorstwa Geuiwogbil  at the English language Wikipedia. Licencja CC BY-SA 3.0

Święte Cesarstwo Rzymskie

Święte Cesarstwo Rzymskie

Święte Cesarstwo Rzymskie (łac. Sacrum Romanum Imperium lub Sacrum Imperium Romanum (S.I.R.) od 1254, niem. Heiliges Römisches Reich, potocznie (od 1441) łac. Sacrum Romanum Imperium Nationis Germanicae) – państwo, które było kontynuacją cesarstwa zachodniorzymskiego. Składało się formalnie z rdzenia, którym było Królestwo Niemieckie oraz z równoprawnych mu formalnie Królestwa Włoch (de facto do 1648) i Królestwa Burgundii (od 1032, de facto do 1378).

W 800 roku król Franków Karol Wielki został w Rzymie koronowany przez papieża na cesarza. Odtąd Karolingowie, dążąc do uniwersalnej władzy nad całą Europą Zachodnią, używali tytułu cesarza rzymskiego.
Ale od czasów Ottona I również większość władców niemieckich zaczęła używać tego tytułu.
W 1806 roku, po bitwie pod Austerlitz, Franciszek II Habsburg został przymuszony przez Francuzów do rozwiązania Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego i zrzeczenia się godności cesarza. [1]

Posługiwano się tą nazwą w odniesieniu do terytorium podlegającego monarchom używającym tytułu „cesarza rzymskiego” i miała ona oznaczać instytucjonalną oraz ideową ciągłość pomiędzy uniwersalnym i chrześcijańskim cesarstwem rzymskim epoki późnego antyku a godnością cesarską udzieloną przez papieża najpierw Karolingom, królom Franków, a potem władcom Niemiec, Ludolfingom. W 1157 pojawiła się w piśmiennictwie niemieckim formuła „Święte Cesarstwo”, natomiast fraza „Święte Cesarstwo Rzymskie” jeszcze później, w 1254. Król niemiecki miał być jednocześnie królem Italii (jako następca Ostrogotów i Longobardów) i uniwersalnym cesarzem rzymskim dla łacińskiego Zachodu, rówieśnikiem i odpowiednikiem bizantyńskiego cesarza dla greckiego Wschodu.

TABELA CZASY na HYPERHISTORY.COM
licencja i źródło mapy: Holy_Roman_Empire_1000_map-fr.svg: Sémhur derivative work: Furfur [CC BY-SA 3.0]
[1] Polskie Radio; dostęp 11.11.2015

Dynastia Ottońska 962-1024

Ludolfingowie (niem. Liudolfinger), inne nazwy: dynastia ottońska, dynastia saska - dynastia władców Niemiec w latach 866-1024 i cesarzy, panujących w Świętym Cesarstwie Rzymskim w latach 962-1024. [W]

Ambicją Ottona I Wielkiego oraz jego następców, Ottona II i Ottona III, było jak wyżej wspomniano podporządkowanie sobie całego chrześcijańskiego (łacińskiego) świata w ramach uniwersalistycznego cesarstwa. 

Imperium Franków

Państwo frankijskie (łac. Regnum Francorum) – początkowo plemienne państwo Franków, następnie jedno z najsilniejszych państw we wczesnośredniowiecznej Europie. W 800 roku na jego bazie utworzone zostało odnowione Cesarstwo Karola I Wielkiego.

Frankowie, lud pochodzenia germańskiego (w jego skład wchodziły różne szczepy m.in. Cherusci, Ripuarii i Salii), zamieszkujący tereny środkowego i dolnego Renu. Początkowo sprzymierzony z Rzymem w walce przeciwko Hunom.

Renesans Karoliński

Renesans Karoliński – obejmował panowanie Karola Wielkiego, Ludwika I Pobożnego, Lotara I, Karola II Łysego i Karola III i okres ok. stu lat 780-880. [800-888]

Program epoki określiły dwa dokumenty Karola Wielkiego: Epistola de litteris colendis (784/85 - list do opata Baugulfa z Fuldy zredagowany przez Alkuina?) i Admonitio generalis (789). [1]

W celu przeprowadzenia reform szkolnych i innych zamierzeń oświatowych Karol Wielki sprowadził na dwór w Akwizgranie uczonych z odległych krajów Byli to m.in.: Alkuin, anglosaksoński mnich z Yorku, wizygocki biskup orleanu Theodulf, autor Libri Carolini, benedyktyński mnich z Monte Cassino Paweł Diakon, autor Historii Longobardów, poeta i gramatyk Piotr z Pizy, teolog z Akwilei Paweł II, poeta i dyplomata św. Angilbert, frankijski uczony Einhard, autor biografii Vita Karoli Magni, czy Waldo, opat z Reichenau.

Sztuka ottońska 919-1126

Zanim wykształci się styl romański czyli pierwszy, uniwersalny styl obejmujący całą Europę nastąpi renesans idei antyku. Przejawi się w tzw. Renesansie Karolińskim, a później Renesansie Ottońskim. Imperium Karolińskie i Cesarstwo Ottońskie będą udaną próbą odbudowy Cesarstwa Zachodniego.

Karol Wielki sprawił, że nastąpiło Odnowienie Cesarstwa Rzymskiego (Renovatio Imperi Romani > Święte Cesarstwo Rzymskie). Koronowany na cesarza (AD 800) czerpał z dziedzictwa czasów Konstantyna Wielkiego (1 połowa IV wieku) i jego chrześcijańskich następców. Sztuka nawiązywała do form antycznych. 

Renesans Ottoński obejmuje okres panowania dynastii ottońskiej (919-1024) na terenie cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, odrodzenie Cesarstwa Zachodniego. W zetknięciu z tradycją miejscową i bizantyjską formy zapożyczone z antyku ulegają artystycznemu przetworzeniu. Głównymi ośrodkami są Hildesheim (kościół  św. Michała), Reichenau, Kolonia. Ottonowi III przyświecała idea Europy z jednym cesarzem reprezentującym władców poszczególnych państw. 

Sztuka karolińska i ottońska dokonały syntezy dziedzictwa artystycznego. Wypracowano wzorce, które rozwinie sztuka romańska i gotycka.

Rzemiosło artystyczne Karolingów

W okresie panowania Karola Wielkiego nastąpił rozwój rzemiosła artystycznego. Rozwijało się złotnictwo, jubilerstwo, introligatorstwo, kowalstwo i stolarstwo artystyczne, snycerstwo, płatnerstwo i mieczownictwo, pojawiały się pierwsze witraże.
Wytwarzano kunsztownie zdobione przedmioty liturgiczne (krzyże, relikwiarze, kielichy), przedmioty codziennego użytku (biżuteria, naczynia, pojemniki, skrzynie, kasety, lustra itp) broń (miecze, zbroje) wzbogacano detale architektoniczne (balustrady, drzwi, portale).

Złoty Kodeks z St. Emmeram | 870

Złoty Kodeks z St. Emmeram – iluminowany łaciński ewangeliarz z IX wieku (870). Powstał w kręgu karolińskiej sztuki dworskiej. Ewangeliarz został sporządzony dla króla Karola Łysego, którego portret umieszczono na karcie 5v. ILUSTRACJE

Władca przedstawiony jest na tronie, błogosławiony z nieba ręką Boga. Otacza go dwóch aniołów, dwóch zbrojnych mężczyzn oraz dwie alegoryczne postaci kobiece z rogami obfitości, symbolizujące Francię i Gothię. 

Księgę wykonali skrybowie Beringar i Liuthard. Manuskrypt ma wymiary 420×330 mm (126 pergaminowych kart in folio). Jest napisany złotą uncjałą w dwóch kolumnach. Księgę zdobią  miniatury, przedstawiające m.in. Adorację Baranka, Chrystusa w chwale i wizerunki czterech ewangelistów. Iluminacje ewangeliarza wywarły wpływ na twórczość okresu ottońskiego, wzorowane są na nich szczególnie miniatury w Sakramentarzu Henryka II.

Księga zachowała się w oryginalnej oprawie, wykonanej z drewna pokrytego złotem, wysadzanej perłami i kamieniami szlachetnymi. W centralnej części przedstawiono wizerunek tronującego Chrystusa, umieszczony w ramce o kształcie krzyża z kamieni szlachetnych. Otaczają go reliefy przedstawiające czterech ewangelistów oraz cztery sceny ewangeliczne: kobieta cudzołożna, wypędzenie przekupniów ze Świątyni, uzdrowienie ślepca i uzdrowienie trędowatego.

Zgodnie ze źródłami XI-wiecznymi kodeks był własnością króla wschodniofrankijskiego Arnulfa z Karyntii, który w 893 roku podarował go klasztorowi św. Emmerama w Ratyzbonie. Pod koniec X wieku manuskrypt został odrestaurowany na polecenie opata Ramwolda, którego uwieczniono na pierwotnie pustej karcie 1v. Po sekularyzacji klasztoru księga trafiła w 1811 roku do zbiorów Bayerische Staatsbibliothek.

Obecnie znajduje się w zbiorach Bayerische Staatsbibliothek w Monachium (sygnatura Clm 14000).

źródło: Wikipedia

Ewangeliarz z Lorsch | 810

Ewangeliarz z Lorsch (łac. Codex Aureus Laureshamensis), zwany również Złotym Kodeksem z Lorsch – średniowieczna bogato iluminowana księga liturgiczna powstała w ok. 810 r. na dworze Karola Wielkiego. Początkowo znajdowała się w zbiorach biblioteki klasztoru w Lorsch, od XVI wieku należała do kolekcji Bibliotheca Palatina. Obecnie ewangeliarz z Lorsch jest podzielony na części, które znajdują się w Bibliotece Watykańskiej oraz Muzeach Watykańskich w Rzymie, w Muzeum Wiktorii i Alberta w Londynie oraz w bibliotece Batthyaneum w Alba Julia w Rumunii.

Okładka ewangeliarza została wykonana z modnej w tamtym czasie kości słoniowej. 

Szkoła w Tours | miniatorstwo Karolingów | IX w.

W 789 r Karol Wielki przyjął na służbę Alkuina, uczynił go zwierzchnikiem studiów na swoim dworze. Alkuin (a potem jego następcy ) przewodził seminariom, dysputom i wykładom, które odbywały się na dworze władcy. W 796 roku Karol Wielki obdarował Alkuina opactwem św. Marcina w Tours. Alkuin założył tam szkolę. Był to okres kiedy powstawało wiele szkół i ośrodków umysłowych Cesarstwa we Francji m.in szkoły: w Tours, Orleanie, Reims, Corbi i Chartres i Fuldzie. [1]

Kodeksy, które powstawały w Tours były duże, dekorowane pasami scen. Zrezygnowano z realizmu na rzecz uproszczenia formy i potoczystości opowiadań. Wykorzystanie znaku podkreślało spójność narracji. Pojawia się miniatura inicjałowa (inicjał staje się obrazkiem, sceną, a nie ornamentem).

Z Tours związana jest Biblia Moutier-Grandval (840) oraz Biblia Karola Łysego (Biblia Viviana) (843-851).

Biblia od Moutier-Grandval została napisana i ozdobiona iluminacjami między 820 a 843 rokiem. Była wykonana przez mnichów z opactwa Świętego Marcina z Tours, we Francji, w ​​okresie panowania Ludwika Pobożnego, syna Karola Wielkiego. Biblia ma 53 cm wysokości i 40 cm szerokości. Tekst został napisany ręcznie przez co najmniej 24 kopistów. Zachowało się 449 arkuszy pergaminu (898 stron). Język łaciński. Tom zawiera Stary Testament i Nowy Testament. [2]

La Bible de Moutier-Grandval a été écrite et décorée d'enluminures par les moines de l'abbaye de Saint-Martin de Tours, en France, sous le règne de Louis le Pieux, fils de Charlemagne, entre 820 et 843.

Biblia Viviana - zwana też Pierwszą Biblią Karola Łysego (fr. Première bible de Charles le Chauve) została wykonana ok. 845-846 roku przez mnichów w skryptorium klasztoru Saint-Martin w Tours. Biblia ma wymiary 49,5 na 34,5 cm i zawiera 423 welinowe strony. Jest bogato iluminowana w kolorach purpury, złota i srebra.  Posiada 8 całostronicowych miniatur W 846 roku została ofiarowana Karolowi Łysemu przez hrabiego Viviana (Bibiana), świeckiego opata Saint-Martin w Tours, w podzięce za potwierdzenie przywilejów w 845 roku.

Pozioma kompozycja pasowa, sugerująca głębię i przestrzeń, nawiązuje do malarstwa starożytnego. Biblia Viviana znajduje się w Bibliothèque nationale de France (BnF). [3]

[1] Ks. Jacek Grzybowski, SZKOŁA PAŁACOWA KAROLA WIELKIEGO - INTELEKTUALNA WIOSNA ŚREDNIOWIECZNEJ FILOZOFII s.267
[2] La Bible Moutier-Grandval
[3] Wikipedia

Psałterz utrechcki | 816-834 | Szkoła Reims

Psałterz utrechcki – iluminowany manuskrypt powstały na początku IX wieku, zawierający łaciński psałterz. Jego nazwa pochodzi od miejsca przechowywania w bibliotece Uniwersytetu Utrechckiego (sygnatura MS. 32).

[816 - 834] Szkoła z Reims, opactwo benedyktynów w Hautvillers [założyciel Ebon]. 

Tekst pisany kapitałą i ułożony w trzech kolumnach, ilustrowany rysunkami wykonanymi tuszem, delikatną kreską. Manuskrypt wywarł wpływ na iluminatorstwo książkowe czasów Karola Łysego. 

Losy manuskryptu: około 1000 roku księga znalazła się w Anglii jako własność katedry w Canterbury. Po związanej z reformą anglikańską sekularyzacją dóbr kościelnych manuskrypt trafił do prywatnych zbiorów sir Roberta Cottona (1571-1631), od którego nabył ją Thomas Howard, earl Arundel (1585-1646). Howard zabrał księgę do Niderlandów. Tam trafiła w ręce Willema de Riddera, który w 1716 roku podarował ją uniwersytetowi w Utrechcie. W roku 2015 psałterz został wpisany na listę UNESCO Pamięć Świata.

psałterz > zbiór 150 psalmów Starego Testamentu wydany oddzielnie, niekiedy specjalnie ułożony do użytku liturgicznego a. dewocyjnego w judaizmie a. chrześcijaństwie. 

Władysław Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, pierwsze wydanie w Internecie

Ewangeliarz Ebbona | Szkoła Reims | IX

Sw. Marek, Ewangeliarz Ebbona

Ewangeliarz Ebbona to jeden z najciekawszych manuskryptów Karolińskich. Powstał ok 820 r. w benedyktyńskim opactwie w Hautvilles, niedaleko Reims. Był przeznaczony dla arcybiskupa Reims, czynnego w latach 816-35. Przyjmuje się, że był darem od Piotra, opata Hautvillers. Rękopis rozpoczyna wiersz pochwalny, adresowany do arcybiskupa (księga nigdy nie dotarła do adresata – prawdopodobnie pracę przerwano, kiedy Ebbon został usunięty z urzędu w 835 roku).

W miniaturach kręgu artystycznego Reims można odnaleźć wpływy antycznego malarstwa hellenistycznego oraz cesarskiej szkoły miniatorskiej. ILUSTRACJE

Szkoła Reims - miniatorstwo Karolingów | IX w

Ewangeliarz Ebbona

Terminem „Szkoła Reims” („l’Ecole de Reims” ) określa się szkołę miniatorską działającą we Francji w IX w. na terenie archidiecezji Reims. Jej rozwój przypada na okres po śmierci Karola Wielkiego, kiedy to nastąpił powolny upadek stołecznej roli Akwizgranu oraz skupionej wokół niego dworskiej szkoły malarstwa miniaturowego.

„Szkoła Reims” powstała w I ćwierci IX w. z inicjatywy Ebbona, arcybiskupa Reims, pełniącego swoją funkcję w l. 816-835. Zlecił on wykonanie Ewangeliarza Ebbona, zwanego też Ewangeliarzem z Hautvillers, uznanego za jedno z najważniejszych dzieł tej szkoły. W kręgu szkoły Reims powstały jeszcze inne manuskrypty takie jak Psałterz Utrechcki, Filologius z Bern, Ewangeliarz z Loisel oraz fragmenty Ewangeliarza z Koblencji. Działalność „Szkoły Reims” była kontynuowana także po odsunięciu Ebbona, za rządów kolejnego arcybiskupa Reims Hincmara w l. 845-882. Wówczas powstał Ewangeliarz Św. Teodoryka (l’Evangile de Saint-Thierry), odpisy De Trinitate Hilarego z Poitiers, pism Terencjusza, Prudencjusza oraz kopia Libri Carolini.

Manuskrypty karolińskie

Szkoła Tours
Biblia Moutier-Grandval
Cykl Adama i Ewy, 840

Historia manuskryptu sięga aż do starożytności, ale dopiero kiedy kodeks na dobre zastąpił zwoje (od ok. IV w.) w czasach panowania Karolingów nastąpił rozkwit malarstwa miniaturowego. Księgi wykonywano różnymi technikami. W okresie wczesnoromańskim powstawały bardzo efektowne i bogate manuskrypty:
kodeksy purpurowe (codex purpureus) – rękopisy spisane (płynnym srebrem lub złotem = zawiesiną złotego/srebrnego proszku w spoiwie > chryzografia) na pergaminie nasączonym purpurą. Połysk uzyskiwano polerując złoto agatem. Przykłady: Ewangeliarz Godeskalka VIII, Srebrna Biblia.
kodeksy złote (codex aureus) – pisane złotymi i srebrnymi literami - Złoty Kodeks z Echternach XI, Ewangeliarz z Lorsch 810.
kodeksy srebrne (codex argentus) – kodeksy pisane i dekorowane srebrem. Srebrna Biblia - pochodzący z VI wieku, pisany srebrnym tuszem, kodeks purpurowy, zawierający tekst czterech Ewangelii w języku gockim, najstarszy tekst germański.

W manuskryptach karolińskich widać silny wpływ sztuki bizantyjskiej, antyku oraz sztuki irlandzkiej (ornamentyka). W zależności od szkoły różnią się formą. Wiele z miniatur posługiwało się iluzjonizmem. Za panowania Karolingów nastąpiła transformacja ikonografii.  W manuskryptach tego okresu pojawiają się przedstawienia o treści chrześcijańskiej w ujęciu ikonicznym, figuratywnym ale i syntetycznym. „Biblia” [wprowadza] nowe sposoby przedstawiania problemów teologicznych w państwie ukształtowanym na nowych fundamentach. Oprócz całostronicowych ilustracji pojawiły się bogato dekorowane inicjały.

Narzędzia kopisty: pióra, pumeks, kreda, rożki służące jako kałamarze, atrament czarny i czerwony, nóż do cięcia skór, brzytwa do wyrównywania nierówności i dzielenia na stronice, ostre narzędzie do punktowania przed kreśleniem linii pionowych, deseczka do polerowania, tabliczki z woskiem do zapisków, rysik, pilniczki do ostrzenia piór, kamień do rozrabiania farb. Atrament początkowo wyrabiano z soku kapuścianego, siarczanu miedzi i galasówek długo gotowanych z gumą arabską i piwem lub winem.

Iluminator zwykle najpierw robił rysunek piórkiem, później nakładał złoto i srebro, a na końcu pozostałe kolory. Z czasem, zamiast płaskiego nakładania płatków metalu na kartę, zaczęto stosować podkład gipsowy. Dawało to wspaniały efekt mieniącego się złota. Iluminacje wykonywano zazwyczaj kryjącymi farbami wodnymi, gwaszem, technikami malarskimi lub rysunkowymi, za pomocą srebrnego sztyftu i cienkich pędzli.

Główne skryptoria tamtego czasu znajdowały się w Akwizgranie (szkoła pałacowa Karola Wielkiego), Trewirze, Fuldzie, Reims, Tours i Metz. Szkoły te wytworzyły własne style, w różnym stopniu odwołujące się sztuki innych oraz artystyczną ekspresją. Badacze wyodrębniają dwie grupy manuskryptów, które powstały w Akwizgranie. Jest to: Grupa Ady (od słów Ada ancilia dei) – Ewangeliarz Godescalca (781-783) i Ewangeliarz St Medard de Soissons (800) oraz Grupa Ewangeliarza Koronacyjnego, czyli Ewangeliarz Koronacyjny (VIII w.), Ewangeliarz z Akwizgranu (IX w.) i Ewangeliarz z Lorch (778–820). W skryptorium w Reims, któremu patronował arcybiskup Ebbon, powstał Ewangeliarz Ebbona (816–835) i Psałterz Utrechcki (IX w.). Z Tours pochodzi Biblia Mountier Grandval (840) oraz Biblia Karola Łysego (Biblia Viviana) (843-851). A z Metz Sakramentarz Drogona (842). Schyłkowymi dziełami iluminatorstwa karolińskiego są Codex Aureus z St Emmeram (860-880) i Psałterz Folcharda.

Ilustracje
źródło:
Łowcy Sosrębów, Iluminatorstwo karolińskie i ottońskie; data dostępu 5.11.2015
Art Histery, Miniatury karolińskie i ottońskie; data dostępu 5.11.2015
GRAŻYNA SZYMCZAK, MARZENA WLAZŁOWICZ-PIETRAS, KSIĄŻKA W ŚREDNIOWIECZU; data dostępu 5.11.2015

Cesarstwo Rzymskie i Bizancjum - mapy

Bóg Pasterz > Hermes > Chrystus Dobry Pasterz

Bóg pasterz [Hermes] 280-290, marmur, 

Późne Cesarstwo Rzymskie

Muzeum Sztuki w Cleveland

Przedstawienie to nawiązuje do znanych ze sztuki klasycznej wyobrażeń Hermesa. W antyku pasterza ukazywano jako młodzieńca bez brody niosącego owcę na ramionach. Ubrany w krótka tunikę bez rękawów, w lekkim kontrapoście personifikuje cnoty humanitas, czyli "to co najlepsze". 

Z przedstawieniami pasterzy niosących zwierzęta spotykamy się już w sztuce starożytnego bliskiego wschodu; w wersji hetyckiej pasterz niósł zwierzę na swoich ramionach i właśnie to wyobrażenie zostało przeniesione na grunt grecki, dając podstawę wizerunkowi Hermesa o przydomku kriophoros, czyli niosący barana.[1]

W ikonografii chrześcijańskiej (od ok. III w.) jednym z najstarszych przedstawień Jezusa Chrystusa jest Chrystus Dobry Pasterz - ukazany w sposób nawiązujący do przedstawień Hermesa. 

[1] - Wojciech Nadobnik, Ego sum Pastor Bonus. Symbol Dobrego Pasterza we wczesnym chrześcijaństwie.

Chrystus jako Helios, mozaika w Mauzoleum Juliuszy w Rzymie.

Bazylika Św. Piotra w Rzymie - sklepienie mauzoleum Juliuszy [Mauzoleum M] pod bazyliką św. Piotra, Watykan (pocz. IV wieku).

Wyobrażenie Jezusa pod postacią Orfeusza czy Heliosa-Słońca (na podstawie tekstu Zach 6, 12: „Oto mąż, Wschód imię jego”) - Encyklopedia PWN

W dziejach sztuki wczesnochrześcijańskiej wydzielić można dwa okresy, data uznania chrześcijaństwa za religię państwową, na mocy edyktu mediolańskiego w 313. Swoje znaczenie miało również przeniesienie w 330 stolicy do Bizancjum, które nazwano Konstantynopolem i stając się pierwszym nowym Rzymem w dziejach świata. W okresie pierwszym, który można nazwać katakumbowym, chrześcijaństwo pozostawało w ukryciu, jego sztuka była związana głównie z ideą życia pozagrobowego. Zmarłych grzebano w podziemnych cmentarzach (katakumby), umieszczając ciała w prostych wnękach (loculi) zakrywanych kamiennymi płytami z inskrypcjami i monogramami, bądź w arcosoliach zamkniętych od góry odcinkiem koła, stosowanych z reguły w obszerniejszych komorach grobowych (cubicula). Doczesne szczątki zamożniejszych lub bardziej wybitnych członków gminy spoczywały w rzeźbionych sarkofagach marmurowych. Najważniejsze zespoły katakumb zachowały się w Rzymie (m.in. Domitylii, św. Kaliksta, ss. Piotra i Marcelina), Neapolu oraz na Sycylii i Sardynii. Sufity i ściany komór grobowych zdobiono malowidłami w technice fresku ukazującymi zarówno symbole (ryby, ptaki, winne grona, kotwice), wyobrażenia orantów i Dobrego Pasterza oraz motywy zapożyczone z mitologii antycznej (Orfeusz, Eros, Psyche), jak też sceny ze Starego Testamentu (ofiara Abrahama, arka Noego, Mojżesz wydobywający wodę ze skały, Daniel wśród lwów, trzej młodzieńcy w piecu ognistym, sceny z życia Jonasza) i Nowego Testamentu (wskrzeszenie Łazarza, rozmnożenie chleba) oraz wątki eucharystyczne (uczta sprawiedliwych). Podobne sceny występują też na sarkofagach, które pojawiły się około połowy III wieku.

Większość z przedstawianych tematów ma głębokie znaczenie symboliczne. Np. przedstawienia Jonasza, który przebywał trzy dni w brzuchu ryby symbolizuje Zmartwychwstanie, albowiem Chrystus, który „zszedł do Otchłani” zmartchwystał trzeciego dnia. Także wyjeżdzający na niebo Helios (wschodzące Słońce) symbolizował Zmartwychwstanie. 

źródło: artmagda.wordpress.com

Christus helios, the mosaic of Sol in Mausoleum M, which is interpreted as Christ-Sol.

Inne źródła:
Filip Doroszewski, Z mroku do światła. Jezus, Nikodem i Helios w Parafrazie Ewangelii św. Jana Nonnosa z Panopolis

SŁYNNE KSIĘGI

• Księga z Durrow z końca VII wieku (w zbiorach Trinity College Library w Dublinie) ozdobiona geometrycznymi ornamentami przypominającymi wyroby z metalu zdobione techniką komórkową. Na kartach poprzedzających Ewangelie umieszczono miniatury symbolizujące ewangelistów otoczone ramami z plecionki
• Księga z Lindisfarne, późniejsza niż Księga z Durrow, datowana na koniec VII wieku – ozdobiona ilustracjami złożonymi z form geometrycznych i stylizowanych ptaków i fantazyjnych zwierząt przeplatających się wzajemnie w abstrakcyjnych wzorach utworzonych z płynnych linii. Ułożony przez nie dywanowy wzór zdobi w całości cztery strony księgi a na pozostałych stronach układa się skomplikowane inicjały i ornamenty (w zbiorach Muzeum Brytyjskiego w Londynie)
• Księga z Kells (powstała ok. 800 roku) – przykład ilustracji iryjskich, w których celtyckie spirale i plecionki przeplatają się z motywami figuralnymi potraktowanymi w dowolny sposób (przez spłaszczenie, rozciągnięcie, skręcenie itp. dostosowujące je do wymogów ornamentu i krzywizn inicjałów). Księga znajduje się w zbiorach Trinity College Library w Dublinie.
  Book of Kells online 
• Kodeks Amiatyński - początek VIII wieku. Codex Amiatinus – rękopis Wulgaty, tj. łacińskiej Biblii, w przekładzie św. Hieronima. Jest najwcześniejszym zachowanym rękopisem z pełnym tekstem Biblii. Datowany na początek VIII wieku uchodzi za najdokładniejszą kopię tekstu Wulgaty. Służy za podstawę dla wszelkich jej wydań. Skopiowany z rękopisów przywiezionych z Włoch, w klasztorze Wearmouth-Jarrow, w ówczesnej Nortumbrii. Znalazł się w klasztorze San Salvatore na górze Amiata w Toskanii, gdzie pozostał do 1786 roku. Znajduje się w Bibliotece Laurenziana we Florencji. Jego iluminacje są dosyć realistyczne.
  Ilustracje

Kodeks Amiatyński _VIII w.

Codex Amiatinus – rękopis Wulgaty, tj. łacińskiej Biblii, w przekładzie św. Hieronima. Jest najwcześniejszym zachowanym rękopisem z pełnym tekstem Biblii. Datowany na początek VIII wieku uchodzi za najdokładniejszą kopię tekstu Wulgaty. Służy za podstawę dla wszelkich jej wydań. Skopiowany z rękopisów przywiezionych z Włoch, w klasztorze Wearmouth-Jarrow, w ówczesnej Nortumbrii. Znalazł się w klasztorze San Salvatore na górze Amiata w Toskanii, gdzie pozostał do 1786 roku. Znajduje się w Bibliotece Laurenziana we Florencji. Jego iluminacje są dosyć realistyczne.

Ilustracje